Nga Petraq Xhaçka
Pjesa e njëzetë e katërt
Memorie.al /Qëllimi i këtij libri, është të bashkojë ndihmesën në përpjekjet që bëhen, për të paraqitur të vërtetat dhe tmerret e diktaturës komuniste në Shqipëri. Qëllimi kryesor i librit, nuk është t’i tregojë popullit tonë e kujtdo tjetër, se ne naftëtarët kemi qenë të pafajshëm, sepse kjo është bërë e njohur nga botime në shtypin tonë, nga televizionet e huaja, si dhe nga takimet direkte me Forumin Ndërkombëtar dhe atij shqiptar të të Drejtave të Njeriut. Dëshira e autorit, është që nëpërmjet kësaj historie, së bashku me tregime të tjera, të luftohet çdo shfaqje në çfarëdo forme, qoftë dhe të moderuar, që ai mund të ketë për të krijuar një shoqëri komuniste. Mendoj se edhe nëpërmjet kësaj historie të hidhur personale, do të shfaqet fytyra mizore e pabesë dhe prepotente e enverizmit, që për një gjysëm shekulli, ja mbajti thikën me majën në gjoks popullit shqiptar, me syrin pishë, duke përgjuar lëvizjet për shpëtim nga jashtë, apo rebelim të vetë popullit, i gatshëm ta shtynte thikën drejt zemrës, në lëvizjen më të parë. Ngjarjet janë vënë në fushat ekonomike ku ajo është shfaqur më me forcë, siç ka qenë industria e naftës dhe e gazit, ku pata fatin të derdh energjitë e mia, për një jetë të tërë dhe të bëhem në ato ngjarje pjesëtar dhe dëshmitar. Të gjitha ngjarjet që shkruhen në këtë libër kujtimesh, janë të vërteta, jo vetëm pa asnjë për zmadhim apo zbukurim të tyre, por ndofta, nuk di sa kam mundur të paraqes forcën tmerruese të ngjarjeve që ndodhnin në atë sistem dekadent të socializmit, ku nuk ekzistonte asnjë ndjenjë humane.
Të nesërmen në mëngjes, aty nga ora tetë, më thirrën. Unë u tregova hartimin që pata bërë gjatë natës, nën ato pak rreze të zbehta drite që më vinin nga vrima e hapur përmbi derë. O Zot, çfarë po ndodhte me ne! Çfarë po shikonin këta sytë tanë e, çfarë po krijonte kjo mendja jonë e burgut! Pasi u njohën me historinë që pata sajuar, ata përsëri mbetën të pakënaqur. Kështu që përsëri filluan të njëjtat metoda, që paskëtaj u bënë të përditshme. Unë u kisha premtuar se, do të sillesha si një nxënës i bindur, po për mua ishte tepër e vështirë të futesha në binarët e historive që ata kishin në kokë. Ishim kryekëput në fushat e imagjinatës.
Dhe ata i kuptonin vështirësitë që hasja, prandaj çdo ditë më hapnin horizont nëpërmjet pyetjeve, që njëkohësisht më përcaktonin se kur dhe me kë duhej ta ndërtoja ngjarjen. Kjo ndodhte nga që tashmë ata ishin mbështetur tek një farë skenari, që kishin bërë më parë me Mynyrin. Ai ishte burgosur disa muaj më herët dhe ato që kish sistemuar bashkërisht me hetuesit, duhej të ishin themelitë për ndërtesën, ku duhej të vija edhe unë gurët e mi. Por a mund të arrinte përfytyrimi im në ato çfarë kishte shkruar Mynyri, në skenarin e tij për veprimtarinë tonë të përbashkët?! Hetuesit më kërkuan të shkruaja se qysh ishte rekrutuar Mynyri dhe çfarë dija unë për këtë në periudhën që banonim bashkë në ndërtesën e inxhinierëve dhe teknikëve beqarë, në Kuçovë. E kuptova mire, se duhej t’i përshtatesha tregimeve të kolegut tim, por si?!
Ja që edhe pasi pranoje, nuk ishte më e lehtë, se duheshin pajuar hamendjet e dy fatzinjve, që shkruanin në dy biruca veç e veç. Ishe kjo arsyeja se përse hetuesia jonë, vazhdoi muaj të tërë. Ishte kjo arsyeja që unë thirresha në dy tre seanca hetimi çdo ditë, në të cilat si kryetar i grupit, i emëruar nga hetuesia vetë, duhej të bëja lidhjen me gjithë këta të pandehur. Dhe me mua ata zhvilluan jo pak, por përmbi treqind seanca të tilla! Tërbimi, rrahjet, torturat, fyerjet e tyre, bëheshin më të papërmbajtura: “Pse nuk po e thua të vërtetën ashtu si ka ngjarë?! Akoma fshihesh”?!
Ishte një tragjikomedi që vazhdonte me muaj. Pyetjet e tilla ata rrallë herë i plotësonin me fijen e perit që më lëshonin, e unë duhet ta kapja që të nisja ta zhdridhja. Vetëm tek tuk ata më thoshin: -“Përse nuk e thua kështu si na e ka treguar Mynyri”? Dhe hapnin e më lexonin copëza nga krijimtaria e kobshme e Mynyr Arapit, e sajuar me siguri nën dhunë të tmerrshme dhe ajo. Atëhere unë gjeja vetëm pak “lesh” për të tjerrë, se isha i bindur se rruga përsëri do të më mbyllej. – Më falni, – u thosha, – kujtesa ime nuk po më ndihmon. Tani po kujtohem se është pikërisht ashtu si shkruan Mynyri!
Ne po luanim një lodër teatrale të shëmtuar, me dy palë të kundërta apo, si i thonë, antagoniste. Unë rrija në birucë e mundohesha nëpërmjet fillit të famshëm të perit, që më jepnin ata, të kuptoja se me kë dhe se si e deshin të zhvilluar ngjarjen. E dija, ama, se çdo ditë, do të dëgjoja shprehjet e tyre të pakënaqësisë, çdo ditë do të dëgjoja fyerje, çdo ditë koka ime do të përplasej pas murit. E dija që Rustem Ajazi, do të më tregonte koburen, do të niste të numëronte fishekët e karikatorit, para fytyrës sime. Prandaj u mësova me këtë ecuri, e kjo përveçse e dhimbshme, u bë edhe e mërzitshme.
Dhe kështu nëpërmjet seancave të përditshme, të zgjatura, ata duke më dhënë “fill” dhe unë duke tjerrë, duke më hedhur vazhdimisht poshtë ato që kisha shkruar më parë, po arrinim aty ku kërkonin të dilnin, mjeshtrit e hetuesisë stalinianë. Ata shpesh herë m’i grisnin ato që kisha shkruar dhe më vërsuleshin të inatosur, që nuk po reagoja si kolegët e mi, të arrestuar. Por unë e kuptoja, se e vërteta nuk ishte kjo. Kështu vetëm për të arritur në atë shtjellim që i kish bërë Mynyri, pikënisjes së aventurës së tij, se si “ishte rekrutuar ai agjent i sovjetikëve”, m’u desh një periudhë prej tri javë shkrimesh, me versione të ndryshme, që gjithnjë afroheshin drejt asaj që kërkohej.
Unë dhe tani nuk e kam shumë të qartë, mënyrën si e përfundova këtë kapitull të skenarit, për të cilën u deshën shumë faqe të shkruara e të grisura. Nga vetë kërkesa që më bënë hetuesit, m’u dha spuntoja, se si Mynyri na qenkej rekrutuar prej rusëve. Ata më urdhëruan:- “Tani na rrëfe: si u rekrutua Mynyri nga rusët në Kuçovë, kur jetonit në fjetoren e beqarëve”? Pasi m’u dha ky element, unë krijova një variant, që akti i rekrutimit, u krye në mensën ku hanim bukë, ku disa herë duhej të paskësh ardhur edhe Mynyri. Në këtë mjedis mense, ishte gjendur edhe një sovjetik, që e pat rekrutuar Mynyrin në praninë time. Kjo nuk u pranua dhe unë u detyrova “ta rikujtoj” më mirë ngjarjen, se e kisha harruar! Bëra disa herë ndryshime e korrigjime, por nuk dilja nga kufiri i mensës. Pas seancash të gjata, duke parë që unë kisha ngecur e nuk dija fare të sajoja, ata m’u zbrazën të pakënaqur: – “Pse nuk na thua të vërtetën, atë që ndodhi me atë femrën ruse në shtëpi”?
“Fill” i ri!
Mynyri do të kish krijuar ndonjë variant, që ish rekrutuar mbi bazën e marrëdhënieve me një femër ruse. Mora letër e laps dhe kërkova të vete në birucë. E kisha vështirë futjen e femrës, por e qullosa: sikur qe bërë një festë ditëlindje, në mensën ku hanin bukë inxhinierët beqare. Aty erdhi edhe Mynyri. Në vallëzim e sipër, ai zuri dashuri me gruan e një specialisti sovjetik. U shkëputën tok nga mbrëmja e vajtën në dhomën ku banonte Mynyri, dhomë që ai nuk e kishte larg nga mensa. Të nesërmen, ata, si gjithnjë, u zemëruan dhe m’i grisën fletët në sytë e mi dhe më dhanë racionin e përditshëm të torturave.- “Maskara! Përse na gënjen e, nuk na thua të vërtetën që ngjarja ka ndodhur në shtëpinë ku banonte ajo”?! Atëherë u detyrova “ta shpie” çiftin në shtëpinë e saj dhe aty fill, pa pritur të shoqin e saj. Edhe ky variant nuk ishte në përputhje me ato që u kish përgatitur Mynyri. Kur po më shpinin në birucë, thosha me vete: -“Or, Mynyr, më dërgo një mesazh se si e ke katranosur rekrutimin tënd, se vdiqa! Plagët më rrjedhin gjak e unë nuk e gjej dot”!
Me gjithë jetën e ndyrë të birucës, me gjithë merakun e pandërprerë për fatin e familjes, unë do të qeshja me këtë tragjikomedi, që nuk po merrte fund. Po të mos ishin torturat! Oh, jo, torturat e përjashtonin fare humorin! Si përfundim, ngjarjen nuk e zhvilluam në mensë, se aventura nuk paskej ndodhur fare atje. Bile, as në festën e ditëlindjes. Dashnorët, kishin qenë në shtëpinë e saj, kur befas kishte ardhur dhe i kishte zënë i shoqi. Mynyri në panik e sipër, paskej hapur dritaren e banjës dhe qenkej hedhur prapa shtëpisë, që të largohej. Por ai, rusi, e kishte parë dhe e kishte njohur. Kështu që rusët vajtën e gjetën Mynyrin, e kishin thirrur në një zyrë e i paskeshin thënë: – “Mynyr, prano të bashkëpunosh me ne, ose ne do të raportojmë në komitet të Partisë. Do të tregojmë atje, që ti ke përdhunuar një grua sovjetike – (në vitin 1960!) – dhe ata do të të burgosin si antisovjetik”!
Ky version fare fëminor, hetuesisë i kishte pëlqyer. Imagjinata e ime, mes kërcënimesh e rrahjesh, me “ndihmën” e hetuesve punoi shumë mirë. Gradualisht arritëm ta sajojmë me këtë histori, tërësisht të ndryshme nga ajo që nisa unë. Të gjitha fletët e shkruara prej meje, për tri javë rresht, ishin grisur me t’i paraqitur dhe në fund u ruajt versioni final, i tillë që kushdo që e lexon, arrin përfundimin se deponimet, janë përputhur shumë saktë. Kjo ishte puna e fëlliqur që bënte hetuesia, për të fshehur metodat e saja të poshtra. Kjo ishte arsyeja se përse prokurorët, nuk morën pjesë asnjëherë gjatë gjithë seancave tona. Kjo i lejonte hetuesit kriminelë, të kishin duart e lira për të bërë kombinimet, që në fund, çdo gjë ata, ta kishin në rregull, paçka se në proçesin që u takonte atyre, i shkelën ligjet në mënyrë flagrante.
Sipas ligjeve në fuqi, për çdo seancë hetimi, duhej të mbahej protokolli, e të firmosej nga deponuesi, hetuesit dhe prokurori i posaçëm. Në të gjitha seancat tona, asnjëherë nuk u veprua kështu. Pasi përfundoi përqasja e deponimeve, ne i shkruam ato në letër të pastër dhe na urdhëruan që t’i lexonim para mikrofonit, që ata t’i ruanin edhe të inçizuara, pranimet e fajësisë sonë. Siç mësova më vonë, pas gjyqit dhe dënimit tonë, edhe ky version ishte përfundimtari, por nuk paskej qenë i vetmi. Në fillim Mynyri dhe më pas Enrikoja, kishin ndërtuar variante të tjera.
Meqenëse këta të dy në vitet ’80-të, kishin qenë bashkë në Itali, për marrje eksperience në qendrën elektronike të përpunimit të materialit seizmik, pranë AGIP-it, e kishin ndërtuar historinë në Romë. Mynyri kishte pranuar, se ishte rekrutuar nga shërbimet sekrete italiane. Ai mendoi se ky do të ishte rasti më i besueshëm, për t’u futur në dosje të deponimeve. I frymëzuar nga filma të ndryshëm, Mynyri e pat paraqitur ngjarjen sikur, po flinin në hotel bashkë me Enrikon; në një kohë u kishin hapur derën dhe u kishin hyrë papritmas ca individë me armë në duar, u kishin thënë: “Mos lëvizni”?. Të panjohurit u kishin ngjeshur të dyve lecka në hundë, nga ato me lëndë që të venë në gjumë. Kur hapi sytë, ai pa që ndodhej në ambasadën sovjetike. Shtjellimi i mëtejshëm shpinte aty ku sovjetikët i kishin thënë: “Ose prano të punosh për ne, ose do të raportojmë, që ti ke ardhur vetë në ambasadën tonë e, je lidhur me ne, e kështu ty të pret burgu ose vdekja, zgjidh e merr”! Si përfundim, Mynyri kish pranuar.
Por asnjë në këtë dëshmi, nuk shtronte pyetjen, jo vetëm se nga e morën vesh në atë qytet të madh, se ku rrinin specialistët shqiptarë, por edhe se si këta dy burra trupmëdhenj, i nxorën të mbajtur përmbi supe dhe si ndodhte që hotelierët, nuk panë se ç’bëhej në hotelin e tyre?! Por këto nuk kishin rëndësi, sepse as prokuroria e as gjykata, nuk do të bënte pyetje të tilla logjike. Për këto organe, rëndësi kish që ti vetë po pranoje dhe po jepje një histori, ku ishe në faj. Ndërsa kur filluan proçesin hetimor me Enriko Veizin, këtij ia kërkuan dëshminë, mbështetur mbi fantazinë e shokut të tij: “Na trego se çfarë ndodhi me ty dhe Mynyrin atë natë në hotel, me sovjetikët”?
Enrikoja e kuptoi menjëherë se duhej krijuar një histori me sovjetikë dhe me hotel. Dhe ngjarjen e shtjelloi kështu: “Po flinim me Mynyrin në dhomën që kishim zënë në hotel. Hapet dera dhe na hyjnë dy femra të veshura me këmishë nate; njëra i vajti Mynyrit dhe tjetra erdhi tek mua. Na thanë në fund, se ishin sovjetike, që më parë patën vendosur në dhomë kamera të fshehta dhe tashmë ne ishim të fotografuar. Na dhanë ultimatumin që; ose të pranonim të punonim për to, ose ato do t’i nisnin fotografitë në Shqipëri, duke u treguar autoriteteve tona, se ne kishim shkelur rregullat, duke fjetur me femra ruse. Si rezultat, unë pranova të vihem në shërbim të sovjetikëve…”!
Histori më naive se këto, as që mund të imagjinohen. Në mes të Italisë, me kamera të fshehta, në një hotel privat! Mynyri, si vlonjat prej një familje ushtarakësh, zgjodhi variantin e kobures, e të vënies në gjumë, ndërsa Enrikoja i shkretë, si një artist i shquar i karikaturës shqiptare, nga figurat më të njohura të këtij zhanri, fitues edhe i çmimeve ndërkombëtare, me një imagjinatë artistike-liberale, si djalë i pashëm, e ndërtoi skenarin me femra. Vjetërsia e këtyre episodeve tragjikomike, nuk duhet të shkaktojë asnjë buzëqeshje, se koha nuk i shëron dot tërësisht plagët. Për të ardhur deri tek sajimi i këtyre historive, Mynyr Arapi, kish kaluar nëpër seanca të llahtarshme të terrorit psikologjik dhe të dhunës së ashpër fizike. Enriko Veizit, i kishin shkulur dhëmbët pa asnjë miligram lëndë anestetike dhe kish pësuar tortura antinjerëzore, nga kuadrot e hetuesisë së Fierit, që dhunën e bënin më shumë si pasion se si detyrë.
Këto kujtime besoj se mjaftojnë për të shuar çdo shkëndijë zbavitëse, që mund të ketë shkaktuar ndonjëra nga faqet e këtij libri. Le t’i rikthehemi skenarit. Asnjë nga versionet fillestare, nuk mbeti më në këmbë, sepse ngjarja e Italisë, ishte tepër vonë dhe nuk lejonte hapësirë për veprimtari të gjerë e me pasoja dëmprurëse të grupit tonë, që ishte llogaritur të delte shumë i urryer. Ai duhej patjetër të lidhej me aktivitetin e personave armiq, që kishin penetruar deri në Byronë Politikë, por që tani ishin planifikuar për t’u arrestuar. E rëndësishme për hetuesit, ishte se fitoren ata e arritën, meqë ne të burgosurit, e pranuam fajësinë tonë. Pastaj të tjerat mund të ri takoheshin, duke hequr diçka tjetër.
Kështu Enrikon, ata e detyruan të ndryshojë kohën nga vitet ’80-të, në vitet ’60-të, menjëherë pasi ai kishte mbaruar studimet e larta në Tiranë. Midis të tjerash, i ndjeri Enriko, na e tregonte se momentin e “rekrutimit”, si pjesëtar të këtij grupi, meqenëse nga hetuesia i kërkohej ta lidhte me mua e me Mynyrin, e kishte paraqitur sikur një ditë, ne e kishim lajmëruar që nga Fieri, ku punonte, të vinte në Kuçovë, në Drejtorinë e Përgjithshme të Kërkimeve. Kish treguar se në orën e caktuar, ai ish futur në një nga sallat ku ne ishim mbledhur mbi njëzet vetë. Në këtë moment, unë që drejtoja këtë mbledhje armiqsh, ua prezantova Enrikon, si një pjesëtar të ri të grupit tonë sabotator, sikur ky grup të paskej qenë një klub sportiv dhe sikur unë t’i njihja njerëzit me një futbollist të ri, që tani e tutje do të luante në ekipin tonë!
Enriko Veizi, e kish hartuar këtë tregim edhe me përtesë, edhe me një ndjenjë humori të hidhur, që ia zhvillonte arti i karikaturave dhe që mund ta paguante shtrenjtë, kur ata ta vinin re ironinë, dhe t’ia grisnin. Por ata as e vunë re dhe as ia grisën, dhe nëse nuk gabohem, kështu ka mbetur përfundimisht në deponimet e tij, që janë edhe sot në arkivat gjyqësore. I gjithë proçesi hetimor nga fillimi e deri në fund ishte vetëm një gënjeshtër pa mbarim. Hartimet tona të natës ata na i hidhnin poshtë jo se nuk ishin të vërteta, por sepse nuk ishin gënjeshtra që hynin mirë në punë. Unë nuk di cilën të tregoj më parë e nuk ia vlen se do të duheshin radhë vëllimet, po t’i rreshtoja të tëra ato.
Përmbi kokat e hetuesve
Në një nga seancat e pasdites, kur po vazhdonte hetimi, hapet dera dhe hyn në dhomë një njeri, të cilin nuk e njihja, megjithëse m’u duk si fytyrë e parë diku. Në ato çaste, nuk munda të përqendrohesha e të mundoja kujtesën time, për ta gjetur se ku e kisha hasur, por më vonë në birucë, m’u kujtua se këtë fytyrë e kisha parë të ulur në divan, atë ditë që ministri i Brendshëm, më thirri në zyrën e tij, në Tiranë. Krye-hetues Rustemi, i cili e shoqëronte, me urdhëroi të ngrihesha në këmbë për ta respektuar këtë autoritet që vinte nga kryeqyteti dhe ma bëri të njohur: -“Shoku është kryetar i Hetuesisë së Përgjithshme i Republikës! Kryetari i madh i hetuesisë, ishte i veshur me rroba të mira, por më ka mbetur në kujtesë një detaj banal; kish mbathur një palë këpucë ushtarake me qafa dhe pantallonat i kishte të mbledhura sipër në to. Dukej sikur o kishte ardhur, o po shkonte në një fushë me baltë. Fytyra e tij ishte e qeshur dhe çuditërisht kish një pamje mirëdashëse.
Kryehetuesi m’u drejtua duke më thënë midis të tjerash, se ishte një gjë e mirë për mua e për familjen time, që më në fund kisha pranuar dhe pas kësaj, tok me shokët e hetuesisë në rreth, do të bëja mirë të shtjelloja të gjitha ngjarjet, të gjitha nyjet e aktivitetit armiqësor të grupit tonë. Njeriu, duke patur iluzionin e trashëguar se në këtë jetë, në fund të fundit, e vërteta gjithmonë del në breg, se ajo zhytet, por nuk mbytet, mendova se njeriu që kisha përpara, mund të ishte i mashtruar. Këta hetues që më rrihnin nga mëngjesi në darkë, do të dilnin të dështuar, se nuk kishin hetuar asgjë, se ata nuk kishin lëvizur asnjë metër jashtë këtyre bodrumeve dhe se nuk më kishin gjetur asnjë faj, po qe se unë nga frika e drurit, nuk do të kisha pranuar vetë, se e kam bërë. Këtë duhet t’ia tregoja krye-hetuesit. Mendova se sidoqoftë, ishte mirë që ai burrë i sjellshëm, ta dinte se ç’bëhej këtu. Unë ndofta nuk do të gjeja një rast më të mirë se ky, për të dalë nga kjo pëlhurë merimangash.
– Zoti kryetar i Hetuesisë së Republikës, – i thashë. – Unë pranova fajësinë time, nën torturat e presionet e grupit hetimor. Nuk i kam bërë me të vërtetë ato akte të ulëta, edhe pse i kam pranuar. Unë kurrë nuk kam menduar e vepruar kundër popullit e vendit tim, kurrë nuk jam marrë me ato gjëra që kam shkruar në letër. Ajo që mund t’ju japin të lexoni, është imagjinatë e pastër, në favor të disa personave, që përgatitën arrestimin tim. Unë do të vazhdoja akoma ta denoncoja procesin e ndyrë dhe punën kriminale, që bënin rrogëtarët e krye hetuesit, por ai me të dëgjuar fjalët e mia, u bë si i xhindosur dhe me zë të lartë e të prerë, iu drejtua hetuesve me këto fjalë, që unë nuk do t’i harroj kurrë:
– “Urdhëroj që ndaj të arrestuarit Xhaçka, të përdoren të gjitha llojet më të rënda të torturave që kemi, derisa ai të pranojë e të mos i kundërshtojë me akuzat tona”! I pakënaqur tërësisht nga qëndrimi im, pasi dha këtë urdhër, ai doli duke shfryrë nga dhoma ku bëheshin hetimet. Hetuesit, të tërbuar nga rrëfimi me të cilin unë tentova të dërgoi të vërtetën në sferat e larta, duke e ndjerë veten si të shkelur në besë, më urdhëruan ta shkruaja në letër, tërë atë që i kisha thënë kryetarit të tyre, pra të mohoja me shkrim ato që kisha pranuar më parë. Menjëherë pas kësaj filluan torturat, me një egërsi të jashtëzakonshme, me një zell më të madh se më parë, sikur para tyre nuk kishin një njeri të vërtetë me mish e kocka, por një imitim të tij plastik, një pupac. Kjo torturë vazhdoi me orë të tëra, orë që nuk kishin fund. Përpjekja e parë për të mbrojtur të vërtetën më doli më keq. Dhe duhet të ishte e kotë. Memorie.al
